Án lệ là gì? Án lệ đóng vai trò gì trong pháp luật Việt Nam?

1. Khái niệm án lệ

Theo Điều 1 Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP quy định, án lệ là những lập luận, phán quyết trong bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án, được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao lựa chọn và Chánh án Tòa án nhân dân tối cao công bố để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử.

Nói đơn giản, án lệ là tiền lệ pháp lý do Toà án tạo ra hướng giải quyết pháp lý mới, hợp lý, hợp pháp, chuẩn mực cho các vụ việc mà pháp luật chưa có quy định rõ ràng, cụ thể.

Đặc điểm chung của án lệ: án lệ là tiền lệ do Tòa án tạo ra được xem như “nguồn” để có thêm cơ sở giải quyết cho các vụ việc tương tự sau này. Vì nó chứa đựng những hướng giải quyết pháp lý mới nhưng chỉ được áp dụng khi nó đúng với những tiêu chí được quy định tại Điều 2 của Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP.

“1. Có giá trị làm rõ quy định của pháp luật còn có cách hiểu khác nhau, phân tích, giải thích các vấn đề, sự kiện pháp lý và chỉ ra nguyên tắc, đường lối xử lý, quy phạm pháp luật cần áp dụng trong một vụ việc cụ thể hoặc thể hiện lẽ công bằng đối với những vấn đề chưa có điều luật quy định cụ thể;

2. Có tính chuẩn mực;

3. Có giá trị hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử."

So với hệ thống Thông luật (common law) và Dân luật (civil law), án lệ Việt Nam khác ở chỗ: Chỉ lấy lập luận và phán quyết chứ không phải toàn bộ bản án và phải thông qua quá trình chọn lọc kỹ lưỡng và công bố chính thức bởi Hội đồng Thẩm phán TANDTC và Chánh án TANDTC chứ không phải mỗi bản án đều được lấy làm án lệ.

2. Vai trò của án lệ trong pháp luật Việt Nam

Án lệ đóng vai trò quan trọng trong việc bổ sung, hoàn thiện và đảm bảo tính thống nhất của hệ thống pháp luật:

Bảo đảm tính thống nhất và công bằng trong xét xử: Án lệ là khuôn mẫu giúp các Thẩm phán áp dụng giải pháp pháp lý trong các vụ việc tương tự để tránh phán quyết, quyết định khác nhau và giảm bất bình từ dư luận xã hội.

Giúp áp dụng pháp luật dễ dàng, thuận lợi: Án lệ được đúc kết từ thực tiễn, giải thích và bổ sung những thiếu sót, bất cập của văn bản quy phạm pháp luật liên quan, khắc phục tình trạng luật chưa theo kịp thực tế.

Nguồn bổ trợ, hỗ trợ hoàn thiện hệ thống pháp luật: Án lệ giúp giải quyết kịp thời các vướng mắc mới phát sinh, hỗ trợ hội nhập quốc tế đồng thời là cơ sở để bổ sung, sửa đổi quy phạm pháp luật còn bất cập.

Lưu ý: Ở Việt Nam, án lệ không phải nguồn luật chính thức, mà chỉ là nguồn bổ trợ. Thẩm phán vẫn phải căn cứ vào văn bản quy phạm pháp luật hiện hành khi xét xử.

3. Thời điểm được áp dụng án lệ để giải quyết vụ án

Theo Điều 8 Nghị quyết số 04/2019/NQ-HĐTP, các nguyên tắc áp dụng án lệ bao gồm:

“1. Án lệ được nghiên cứu, áp dụng trong xét xử sau 30 ngày kể từ ngày công bố.

2. Khi xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm phải nghiên cứu, áp dụng án lệ, bảo đảm những vụ việc có tình huống pháp lý tương tự thì phải được giải quyết như nhau. Trường hợp vụ việc có tình huống pháp lý tương tự nhưng Tòa án không áp dụng án lệ thì phải nêu rõ lý do trong bản án, quyết định của Tòa án. 

3. Trường hợp Tòa án áp dụng án lệ để giải quyết vụ việc thì số, tên án lệ, tình huống pháp lý, giải pháp pháp lý trong án lệ và tình huống pháp lý của vụ việc đang được giải quyết phải được viện dẫn, phân tích trong phần “Nhận định của Tòa án”; tùy từng trường hợp cụ thể có thể trích dẫn toàn bộ hoặc một phần nội dung của án lệ để làm rõ quan điểm của Tòa án trong việc xét xử, giải quyết vụ việc tương tự.”

 Văn Diệu Hiền